Aprelin 24-də Dağıstan Respublikası İctimai Palata Komissiyasının sədri, Dağıstan Respublikasının başçısı yanında Ağsaqqallar Şurasının rəyasət heyətinin üzvü Qəhriman Aşurov Qələbənin 79-cu ildönümünə həsr olunmuş 1941-1945-ci illər Böyük Vətən Müharibəsi mövzusunda “Dağıstan xalqları və Böyük Vətən Müharibəsindəki Qələbədə onların rolu” «Dağıstan xalqları və Böyük Vətən Müharibəsindəki Qələbədə onların rolu» mövzusunda konfransda çıxış edib.Çıxışda deyilir:
“ Gününüz aydın, əziz həmkarlar və konfrans iştirakçıları! Bu gün zalda gənclərin nümayəndələrini görmək xüsusilə xoşdur, çünki biz yaddaş estafetini məhz onlara ötürməliyik, nəsillərin davamlılığını məhz onların vasitəsilə təmin etməliyik. Böyük Vətən Müharibəsi mövzusu o qədər çoxşaxəli və aktualdır ki, Dağıstan Respublikasının Başçısı yanında Ağsaqqallar Şurasının sədri, hörmətli İbrahim İbetulayeviçin dediyi kimi, onun əhəmiyyəti bir çox onilliklərdən sonra, xüsusən indi, indiki dövrdə qalır. Bu mövzunun bütün tərəflərini və dərinliyini bir hadisə çərçivəsində, xüsusən də bir çıxışda əhatə etmək mümkün deyil. Necə ki, Rəsul Həmzətov müdrik Abutalıb Qafurovun dilindən demişdi: “Hər kəs hər şeyi bilsə, öz sözünü desə, onda hər şey olar!” İcazə verin, bu mövzu ilə bağlı fikirlərimi qısa xülasə şəklində diqqətinizə çatdırım.
Onlar Sovet İttifaqının işğalçı üzərində tarixi Qələbəsinə öz töhfələrini veriblər və Dağıstan sakinləri, daha dəqiq desək, Dağıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası (DASSR).
1941-ci ilin yayına qədər Dağıstanda 930 minə yaxın insan yaşayırdı. Müharibənin elə ilk günlərində respublikanın şəhər və rayonlarında izdihamlı mitinqlər keçirilirdi, sakinlərin vətənlərini müdafiə etməyə hazır olduqlarını bildirdikləri mitinqlər. Dağıstanlılar hərbi komissarlıqlara gələrək, onların dərhal cəbhəyə göndərilməsini tələb edirdilər. Cəbhəyə bəzən bütün ailə yollanırdı. Məsələn, Akuşinski rayonunun Urxuçimaxı kəndindən Abdulhəmidovlar ailəsindən 12 nəfər düşmənlə döyüşə gedib. Dağıstanlılar Brest, Leninqrad, Moskva, Odessa, Sevastopol, Krım, Stalinqrad, Novorossiysk, Belarusiya və Ukrayna, Qafqaz dağlarında, Avropanın azad edilməsində fəal iştirak ediblər. Koreya və Çin xalqlarının faşizmdən və yapon militarizmindən xilas edilməsində fəal iştirak ediblər. Onların arasında atam da var idi.O, 1942-ci ildə müharibənin ən qızğın vaxtında üç qardaşı ilə birlikdə könüllü olaraq cəbhəyə yollanmış, döyüşlərdə iştirak etmişdir. Krımın və Sevastopolun azad edilməsində yaralanmış, hərbi və digər mükafatlara layiq görülmüşdür. Dağıstan övladlarının şücaətləri ölməzdir, onların çoxu orden və medallarla təltif edilib. 70-dən çox dağıstanlı Sovet İttifaqı Qəhrəmanı kimi yüksək ada layiq görülmüş, iki nəfər Rusiya Qəhrəmanı adına layiq görülmüş, yeddi nəfər hər üç dərəcəli “Şöhrət” ordeninin sahibi olmuşdur.
Qırıcı pilot, iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı bütün dünyada məşhurlaşdı. Kulinski rayonu, Tsovkra kəndindən olan Amet-Xan Sultan. O, aviasiya tarixçilərinin dediyinə görə, müharibə illərində 600-dən çox döyüş missiyasını yerinə yetirib, 150 hava döyüşündə iştirak edib, müstəqil olaraq 30,qrup döyüşlərində isə 19 təyyarəni vurub, onun tərəfindən faşistlərin sonuncu müharibə maşını Berlin üzərində vurulub. Müharibədən sonra Amet- Xan Sultan səmanı tərk etmədi: sınaq pilotu oldu və 1971-ci ilin fevralında təyyarənin sükanı arxasında həlak oldu.
Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülən ilk dağıstanlı, Barents dənizindəki sualtı diviziyasının komandiri Qunib rayonunun Meqeb kəndindən olan Maqomed Hacıyev olub. Bir dəfə onun komandanlığı altında bir sualtı qayıq konvoy tərəfindən qorunan nəqliyyat vasitəsi ilə döyüşə girir. Açıq səthə çıxanda qayıq üç düşmən gəmisinə hücum edir, onlardan ikisi suyun dibinə batır və üçüncüsü tələsik gözdən itir.
Sonra “Pravda” qəzeti yazırdı ki, bu, tarixdə ilk dəfə görünüb ki,“ konvoyun qoruduğu nəqliyyat vasitəsini batıran sualtı qayıq konvoyun özünü də məhv edib”. Hacıyevin diviziyası 12 qalibiyyətli əməliyyat keçirib, 27 düşmən gəmilərini batırıb.
Karata kəndindən olan kiçik serjant Maqomed-Zaqid Abdulmanapov da kiçik bir qrupun tərkibində Krımın Saki bölgəsində düşmən kəşfiyyatçılarınıa müqavimət göstərərək qəhrəmanlıq törədib. Qüvvələr qeyri-bərabər olduğundan onların hamısı əsir götürülür. Nasistlər əsir götürdükləri ruslara işgəncə verirlər və sonra bütün rusları güllələyirlər, ağır yaralı Maqomed-Zaqidi isə razı salmağa çalışırlar ki, onun xidmət etdiyi bölmənin adını desin. “Sən rus deyilsən. Sən onlara yad adamsan. Haralısan?» – alman zabiti soruşur. Dağıstanlı isə belə cavab verir: “Onların hamısı qardaşlarımdır. Biz hamımız bir ananın, Vətənin övladlarıyıq”. Bundan sonra o da vəhşicəsinə öldürülüb. Abdulmanapov da daxil olmaqla bütün kəşfiyyatçılar Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülüblər.
Dərbəndin səkkiz şanlı oğlu: Əliyev Şəmsulla, Abramov Şatiel, Qromakovski Vladimir, Kalutski Nikolay, Rıbnikov Vladimir, Sençenko Vladimir, Surmaç Mixail, Umurdinov Muxudin yüksək mükafata- Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşlər. Yakov Xorolets isə hər üç dərəcəli “Şöhrət” ordenin kavaleri oldu.
Atam Şəmsulla Əliyevlə birlikdə Krımda eyni rotada döyüşüb və ağır yaralanıb. Atam Aşurov Vəli Nəsrullayeviç və Əliyev Şəmsulla Feyzullaeviç Dərbənddə xəstəxanada müalicə olunublar, bundan sonra atam evə buraxılıb və Şəmsulla Əliyev yenidən könüllü olaraq cəbhəyə getməyə icazə vermələrini xahiş edib.O, cəbhəyə gedir və orada, Krımda həlak olur, ölümündən sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adını alır.
Cəbhəyə yollanan gənc və gözəl qız Hüseynova Asya Balamiyevna şəhərdə tanınmış ailənin-Məmmədov Balaminin ailəsindən idi.O,zenit qoşunlarının tərkibində döyüşərək Prussiyaya qədər çatır. Çox təsirli bir mahnıda oxunduğu kimi — “Rusiyada elə bir ailə yoxdur ki, orada öz yaddaqalan qəhrəmanı olmasın!” “ Ölməz alay”ın nümayişinə çıxaraq onların xatirəsini xüsusi qürur və şərəflə yad edirik.
Dağıstanlı cəbhəçilərin sıralarında nəinki şəxsi şücaət göstərmiş, həm də hərbi sənət üzrə nəzəriyyə və praktikaya yiyələnən komandirlər də yetişmişdir.
Xasavyurtdan olan Mixail Vorobyov mühəndis qoşunları marşalı oldu. General-mayor Mahmud Əbilov və polkovnik Xairbek Zamanov istedadlı diviziya komandirləri olduqlarını sübut etdilər. Onların birləşmələri döyüşçülərinin şücaətləri Ali Baş Komandanın əmrlərində dəfələrlə qeyd edildi və komandirlərin özləri Suvorov, Kutuzov və Nevskinin ordenləri ilə təltif edildilər.
Dağıstanlı cəbhəçilərin cəsarəti və qorxmazlığı dəfələrlə hərbi birləşmələrin komandirləri, görkəmli generallar tərəfindən qeyd olunub. Sovet marşalı Semyon Timoşenko Şimali Qafqazın azadlıq döyüşçülərinə hədiyyələr qatarını müşayiət edən Dağıstan nümayəndə heyətini qəbul edərək deyib: “Dağıstanlılar sözdə və əməldə güclüdürlər”. Ordu generalı İvan Petrov əlavə edib: «Dağıstanlılar yaxşı döyüşürlər!»
Dağıstan alman işğalının bütün dəhşətlərini yaşamadı — müharibə zamanı dərin arxa cəbhəni təmsil edirdi. Buna baxmayaraq, o illərdə cəbhənin maraqlarına respublikanın bütün həyatı, o cümlədən səhiyyə orqanlarının işi tabe idi. Dağıstanda ilk evakuasiya xəstəxanası 1941-ci ilin iyulunda Dərbənddə açılıb. 1942-ci ilin əvvəlinə respublikanın bütün şəhərlərində 10, müharibə illərində isə ümumilikdə 60-dan çox xəstəxana yerləşdirilmişdi. Onlar üçün ən yaxşı binalar ayrılmışdı. Xəstəxana çarpayılarının yalnız 3% -i xəstəxanalarda, qalanları — məktəblərdə və yataqxanalarda, institutlarda və texniki məktəblərdə, otellərdə, klublarda, kinoteatrlarda və digər binalarda yerləşirdi. Müharibə dövründə əhaliyə mədəni xidmət sahəsində də mühüm dəyişikliklər baş verdi.
Mədəniyyət müəssisələrinin, o cümlədən Dağıstanın əsas vəzifəsi həm Vətənin müdafiəsi, həm də gündəmdə olan xalq təsərrüfatı problemlərinin həlli üçün qüvvələri səfərbər etmək idi. Mədəniyyət işçiləri insanlara müharibənin mahiyyətindən və gedişindən danışır, həmçinin nasist ideologiyasının mahiyyətini izah edirdilər. Vətəndaşlarla təbliğat və təşviqat işi təşkil edilmişdir, sexlərdə və sahə komandalarında iş zamanı fasilələrdə, işçilər üçün və müəssisələrdə işçilərlə bağlı yığıncaqlar, Dağıstan və SSRİ tarixində qəhrəmanlıq səhifələri, birgə tarixi haqqında, rus və Dağıstan xalqlarının xarici işğalçılara qarşı mübarizəsi barədə hesabatlar və söhbətlər keçirirdilər. İnqilabi hadisələrin və vətəndaş müharibələrinin iştirakçıları, ağsaqqallar nəslinin nümayəndələri əhali ilə kütləvi işə cəlb edilmişdir. Əhalinin asudə mədəni və məişət vaxtının əsas formaları kinoteatrlarda filmlərə baxmadan əvvəl də daxil olmaqla qrup şəklində söhbətlər,kollektiv qəzet oxumasının ardından onların müzakirəsi idi. Konsertlər arasındakı fasilələrdə evdar qadınlar və və ya ziyalılarla müxtəlif görüşlər keçirmək idi.
Milyonlarla insanın qanını tökərək həyatına son qoyan Böyük Vətən Müharibəsi təkcə qəddarlığı və amansızlığı ilə deyil, həm də covet xalqının inanılmaz şücaəti cayəsində salnamələrdə böyük hərflərlə yazılır.
Bu gün, Qələbənin 79-cu ildönümü ərəfəsində biz “xoşbəxtliyin nəyin bahasına qazanıldığını” xüsusilə başa düşürük! Müharibəni görməyən hamımız canları bahasına (!) onun yuvasındakı faşist şər ruhlarını məhv edərək Qələbə qazananların qarşısında dərindən baş əyirik! Bu gün isə ən vacibi nəsillərin qırılmaz əlaqəsidir , bunu göz bəbəyimiz kimi qoruyub saxlamaq lazımdır ki, onlar da bizim çətin Qələbə tariximizi xatırlasınlar, fəxr etsinlər və şərəfləndirsinlər!”
