20 yanvar 2021-ci ildə Dağıstan, respublikanın qurulmasının 100 illiyini qeyd edəcək. 1921- ci ilin bu günü Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən Dağıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının qurulması haqqında Fərmanın qəbulu xalqlarımızın tarixində yeni bir mərhələ üçün başlanğıc nöqtəsi oldu. Fərman Dağıstanlıların Fövqəladə Konqres tərəfindən ifadə olunan iradəsini leqallaşdırdı və ümumdağıstan muxtar milli dövlətçiliyinin hüquqi əsaslarını qoydu.
DAGISTANIN MUXTARİYYATI — bölgə tarixində yeni bir mərhələ
Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin fərmanı, Dağıstan MSSR-nin dövlət quruluşunun əsaslarını təyin etdi və əslində respublikanın müvəqqəti Konstitusiyasına çevrildi. İdarəetmə orqanlarının sistemi, yerli hakimiyyət orqanlarının hüquqları, federal və yerli hakimiyyət orqanları arasındakı münasibətlər qaydası müəyyənləşdirildi. O zaman DMSSR Dağıstanın Xəzər sahilinin 10 bölgəsini əhatə edirdi. Respublikada Sovet hakimiyyətini gücləndirmək üçün milli dövlətçilik yaradılması, Dağıstan xalqlarına daxili quruluşları ilə bağlı məsələləri həll etmək hüququ verilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. 1921-ci ilin mayından inqilabçı Mahaç Daxadayevin adını daşıyan Mahaçqala şəhəri (keçmiş Petrovsk) DMSSR-in paytaxtı olur. Həmin ilin dekabr ayında Dağıstan İnqilab Komitəsinin fəaliyyətini təsdiqləyən və respublikanın ahəngdar bir dövlət hakimiyyəti və idarəetmə sistemi quran DMSSR-in ilk Konstitusiyasını qəbul edən Sovetlərin ümumdağı qurucu qurultayı keçirildi. Bundan əlavə, qurultayda Dağıstan Sovetləri MSK-sı seçildi.
«1812-ci il Vətən müharibəsinin faciəli günləri və qəhrəmanlıq dövrləri, inqilab və Sovet hakimiyyətinin formalaşması, amansız vətəndaş müharibəsi və repressiya, Böyük Vətən müharibəsi və sosializm qurulması, təbii fəlakətlər və SSRİ-nin dağılması, Yeni Rusiyanın qurulması və yenidən yaradılması, terrorizmlə mübarizə və Dağıstanın dirçəlişi — bütün bu möhtəşəm hadisələr, böyük Vətənin bütün bölgələrinin ruslarına toxunduqları kimi hər dağıstan ailəsinə də toxundu.
Bu gün Dağıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının əmək qəhrəmanlıqlarına görə dörd ordenlə təltif olunduğunu unutmağı layiqincə təqdim edirik. 1923- cü ildə, cumhuriyyət yerli əhali tərəfindən izdihamlı iməcilik şəklində təxminən 50 mil uzunluğunda bir suvarma kanalının qazılmasında göstərilən əzəmətli enerjiyə və həmrəyliyə görə RSFSR-in Qırmızı Əmək Bayrağı ordenini aldı. 1965-ci ildə xalq təsərrüfatının inkişafında qazandığı uğurlara görə Lenin ordeni verildi. Oktyabr İnqilabı ordeni 1971-ci ildə -kommunist quruluşunda və DMSSR-in qurulmasının 50 illiyi ilə əlaqədar qazandığı uğurlara görə aldı. Ancaq bu gün bizim üçün ən vacib olan 1972-ci ildə respublikanın zəhmətkeş xalqının Sovet xalqlarının qardaş dostluğunun və əməkdaşlığının möhkəmləndirilməsindəki xidmətləri, mədəni inkişafdakı uğurları üçün aldığı Xalqlar Dostluğu ordenidir.
“Respublikamızın bütün tarixinə nəzər saldıqda, rus xalqı ilə münasibətləri xüsusilə dəyərli hesab etmək olar. Respublika quruluşunun ilk illərində, uğrunda vuruşan rus xalqının şanlı övladlarının adlarını dağıstanlılar unutmurlar. Unutmamalıyıq ki, Dağıstan dillərinin ilk lüğətləri məhz rus ziyalılarının nümayəndələri tərəfindən yaradılmışdır. Bu gün bir çox düşmənlərimiz tariximizi saxtalaşdırmaq üçün böyük səylər göstərir, əcdadlarının qazandıqları böyük nailiyyətlərin tarixi yaddaşını gənclərin ideoloji və intellektual potensialından » yığışdırır «. Buna görə də, Vətən-Rusiya xeyrinə çalışmaqda heç bir bilik, güc və enerji əsirgəməyən atalarımızın, babalarımızın və indi yaşayan Dağıstanın oğul və qızlarının yaxşı əməllərini insanların yaddaşında çoxaltmaq gənclərimizin vətənpərvərlik və əmək tərbiyəsində yaxşı bir nümunədir.
DMSSR-in yaradılmasının sosial-iqtisadi əhəmiyyəti
Muxtariyyət elan edildikdən və respublikanın qurulduğu gündən etibarən Rusiya Federasiyasının subyekti kimi Dağıstanın keyfiyyət və kəmiyyət baxımından yenilənməsi baş verdi. Hər şeydən əvvəl, respublika hakimiyyətinin özünün təşkilati strukturunda dəyişikliklər baş verdi, onlardan sənaye potensialının planlaşdırılması və tənzimlənməsi, kənd təsərrüfatının, mədəniyyətin və təhsilin inkişafı məsələləri gəlir.
Tərkibində hər mənada mədəni, inkişafa sahib olmaq ölkə üçün sərfəli idi. Dağıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasında ümumilikdə 30-dan çox yeni sənaye yaradılmışdır: kimya, radiotexnika, enerji və tikinti sənayesi. Bundan əlavə, Sovet dövründə respublikada kənd təsərrüfatının dirçəldilməsinə başlandı. Yaxşı iqlim şəraiti sayəsində bölgə böyük miqdarda meyvə və üzüm tədarükü ilə məşğul idi. Yalnız 80-ci illərin ortalarında Dağıstanda 460 min tondan çox üzüm yığılmışdı, halbuki hazırda göstərici yalnız 140 min ton təşkil edir.
Bundan əlavə, sənaye potensialını yaratmaq və inkişaf etdirmək üçün mərkəzi Rusiyadan respublikaya mütəxəssis mühəndis dəstəsi göndərildi. Bunun sayəsində qısa müddətdə sənayeləşmə və kollektivləşmə yolunda çətin bir yol keçə bildik. Çoxmillətli bir xalqın iqtisadi böyüməsi və əmək uğurları dövrü idi. Yeni fabriklər tikildi, köhnə müəssisələr yenidən quruldu, müasir avadanlıq və texniki xətlərlə təchiz edildi. Kənd yerlərində genişmiqyaslı dəyişikliklər baş verdi.
Muxtariyyət qəbul edildikdən sonra təhsil və elm, mədəniyyət və incəsənət inkişafını aldı. Respublikada savadsızlığın aradan qaldırılması üçün çox işlər görülmüşdür. Gənclərə dərs vermək üçün bizə göndərilən rus müəllimlərinin töhfəsini unutmaq mümkün deyil. Dağıstanın ruslara və onun vasitəsi ilə dünya mədəniyyətinə tanıdılması nəticəsində müasir milli ziyalılar fəal şəkildə formalaşdı. Məs Rus mədəniyyətinin təsiri altında Dağıstanın sivilizasiyaya doğru inkişafı etdi.
Xalqların etnomədəni adət və ənənələri sahəsində bəzi itkilərə baxmayaraq, respublikanın sosial-iqtisadi inkişafı xalqların sıx konsolidasiya prosesləri ilə müşayiət olundu. Bazar islahatlarının başlanğıcında Sovet hökumət sisteminin ləğvi, Dağıstan xalqlarının sosial-iqtisadi ikişafının şəhər və kənd əhalisinin nisbəti, iqtisadiyyatın sahələri , təhsil quruluşu üzrə paylanması kimi göstəriciləri bir-birinə olduqca yaxın idi, və əsasən Rusiya Federasiyası üçün orta göstəricilərə uyğun gəldi.
Muxtariyyətdən suveren respublikaya — statusun dəyişdirilməsi
24 May 1991-ci ildə Dağıstan MSSR, RSFSR’nin bir hissəsi olaraq Dağıstan SSR-ə çevrildi və 25 dekabr 1993-cü ildə — RF Konstitusiyası qüvvəyə mindikdən sonra — Dağıstan Respublikasına çevrildi. Dağıstanlıların həyatında xüsusi bir mərhələ Sovet İttifaqının dağılması zamanı Dağıstanın müxtəlif sınaqlara məruz qaldığı ötən əsrin 90-cı illəridir. “Keçmiş Sovet İttifaqı respublikalarının öz suverenliklərinə dair qanunlar qəbul etdikləri dövrdə Dağıstan xalqı vicdan və müdriklik nümayiş etdirdi. Suverenlikdən imtina edərək, tarixi seçiminə sadiq qalmağı — ölkəmizin xalqlarının qardaş ailəsində inkişaf etməyi və yaşatmağı bacardı. Bu həm bütövlükdə iqtisadiyyatın, həm də bütün Dağıstan cəmiyyətinin inkişaf perspektivləri seçimidir. O dövrdə keçirilmiş Dağıstan xalqlarının ikinci qurultayı, demokratik, hüquqi və dünyəvi bir dövlət qurma kursunun davam etdirildiyini elan etdi » .
Respublikanın inkişafında mühüm bir mərhələ, 26 iyul 1994-cü ildə Dağıstan Respublikası Konstitusiyasının qəbulu idi ki, bu da demokratiya və qanunun əsaslarının qurulması istiqamətində mühüm bir addım idi. 1994-cü il Konstitusiyasının qəbulu ərəfəsində Dağıstanda əmr-inzibati idarəetmə sistemindən bazara keçidin çətinlikləri, həmçinin respublikanın çətin geosiyasi mövqeyi səbəb olan iqtisadi böhran yaşandı.
“ Dağıstan Respublikası Konstitusiyasının hazırlanması və qəbul edilməsində ən vacib şərtlər iqtisadiyyatı səmərəli inkişaf etdirmək və sosial məsələləri həll etmək üçün davamlı millətlərarası və dinlərarası sülhü təmin etmək istəyi idi. Dağıstanlılar, ümumi xeyirə nail olmaq üçün fərdi maraqlardan imtina etməyə hazır idilər. Tarixi yaddaşa və keçmiş nəsillərin müsbət təcrübələrindən istifadə etməyə hörmətlə yanaşdılar. Eyni zamanda, yeni Konstitusiya, Rusiya dövlətinin həyatındakı keçid dövrü üçün xarakterik olan əhalinin zorakı siyasi fəaliyyətinin təbii nəticəsi oldu. «
Yanız ortaq tariximizə həqiqi hörmət göstərməklə, onun şanlı və faciəli hadisələrindən öyrənərək millətlərarası sülhü və barışığı ən yüksək dəyər kimi qiymətləndirən əcdadlarımızın ənənələrinə və təcrübələrinə müraciət edirik.
Dağıstanlılar mövcudluğunun 100 ili ərzində həyatın bütün sahələrində keyfiyyətli bir sıçrayış etdilər. Keçmiş təcrübə bu və gələcək nəsillərin rifahı üçün şərtlərin çoxmillətli xalqın birliyinin və qorunması, möhkəmləndirilməsi, Rusiya Federasiyasının bütün xalqları ilə dostluq və qardaşlıq əməkdaşlığı olduğunu əks etdirir.
Sevinc Quliyeva
