SİZİN XAHİŞİNİZLƏ

“Mətbuatda Tağıyevin obrazı təhrif olunur. İnqilabdan əvvəlki Azərbaycan mədəniyyətinin bəzi məsələləri ayrı-ayrı tarixçilər tərəfindən təhrif olunur. Heç bir obyektiv yanaşma yoxdur. N. Nərimanovun rəhbərlik etdiyi hökumət onu burjuaziyanın ortasından seçdi, qiymətləndirdi və hörmət etdi, çünki Tağıyevin müasurləri idilər və onu şəxsən tanıyırdılar. Gənc rəhbərlik Tağıyevi tanımır, ancaq onu kapitalist yırtıcı kimi təsvir edən mətbuata sızan böhtandan bilir, tanıyır…”
Bu sətirlər azərbaycanlı milyoner və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin kiçik qızı Sara Tağıyevanın (Sarayeva) məktubundan alınmışdır. Sara bütün həyatını atasının yaxşı adının bərpasına həsr etdi. Az.SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyyətinin sədrinə, Az.SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə, “Kommunist” və “Bakincki raboçiy” qəzetlərinə, Sovet Yazıçılar Birliyinə yazdığı məktublar saysız-hesabsız idi…
hörmətli oxucularımız onun valideynləri Hacı Zeynalabdin Tağıyev və Sona Arablinskayanın hekayəsini yaxşı bilirlər. Çünki biz qəzetimizin 41-cı nömrəsində bu haqda məlumat vermişik: Azərbaycanın hüdudlarından çox kənarda tanınan bakılı millioner və xeyriyyəçi, bir rus hərbi lideri, Dərbəndli general-leytenant Bala-kişi Arablinskinin qızı ilə sevgili oldu. Orada 1896-cı ildə evləndilər.

Çəkməçi olduğunun hansı təşəbbüslər və hansı sahələrdə milyonlar qazandığı, Azərbaycanda və Rusiya İmperiyasının digər şəhərlərinsə hansı xeyriyyə layıhələrini təbliğ etdiyi sayəsində çox şey lazımlıdır. Bunlardan yalnız bir neçəsini qeyd edək: Sankt-Peterburqdakı müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti, Sankt-Nino rus qadın məktəbi, Dağıstan da daxil olmaqla, Qafqazdakı məsçidlərin təmiri və Həştarxan…
Tağıyev sosial liftlər düzəltdi, istedadlı gəncləri Moskva, Kazan, Sankt-Peterburq və Avropadakı universitetlərdə oxumağa göndərdi. Teatra, nəşriyyata pul qoydu. Tağıyevin Fikirlərini əks etdirən kiçik bir toxunuş: bir qız məktəbində ilk buraxılış mərasiminə gələrək, qızlara Lev Tolstoy, Puşkin və Lermontovun əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş Quran hədiyyə etdi. Bu geniş qəlbli insanın təhsil və mədəniyyətin inkişafına verdiyi töhfəni görən səlahiyyətlilər, ona həqiqi bir dövlət müşaviri adını verdilər.
Tağıyev Azərbaycan Xalq Cümuriyyəti hökumətinə də maddi yardım təklif etdi. Bəlkə də elə ona görədir və çox güman ki, o vaxtkı şablonlarla uyğun olaraq hərəkət edən yeni Sovet hökumətinin nümayəndələri onun çoxmilyonluq sərvətini milliləşdiriblər. Tağıyeva Mərdəkanda yalnız bir bağça qaldı. Onu da götürə və hətta milyoneri zəhmətkeş xalqın düşməni kimi tanına bilərdilər, ancaq Tağıyevin nüfuzu var idi, onu mübahisəsiz millətin atası (el atası) adlandırırdılar. Dövründə çoxlarına kömək etmişdi və ona görə də bu cür radikal addımların xalqın narazılığına səbəb ola biləcəyi yeni hakimiyyət orqanlarını qorxutdu. Tağıyevin ayırdığı pul vəsaiti ilə təhsil alan Nəriman Nərimanov, Hacı ilə ideoloji fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, onun öz evinə həbsxanada qalmağını təmin etdi. Bəlkə də onun kiçik qızı Sara olmasaydı, yəqin ki, Tağıyevin adı unudulmuş və ya anatomok hala düşmüş olardı, 1899-cu ildə Bakıda anadan olub, Azərbaycan, rus, alman, fransız dillərini mükəmməl bilirdi, fortopianoda ifa edirdi. Sankt-Peterburq Qızlar İnstitutunda filoloq təhsilini aldı, Bakıya qayıtdı, burada ailə qurdu və bir qız uşağı dünyaya gəldi. Tağıyevin ölümündər bir neçə il sonra Sara gənclik çağlarını yaşadığı şəhərə getmək məcburiyyətində qaldı. Artıq şəjərin adı dəyişdirilmiş və Leninqrad adlanırdı. Orada Leninqrad vilayət partiya komitəsinin katibi Sergey Kirovun öldürülməsi ilə əlaqədar bir şəkildə şübhə altına düşdü. Cinayətin təşkilində iştirak etməkdə şübhəli bilinənlər güllələndi, bəziləri həbsxanaya atıldı. Əvvəlcə minlərlə keçmiş zadəgan, polis, jandarma, məmur və ruhanilərin şəhərdən Sibir və Orta Asiyaya qovulduğu elan edildi. Tamamilə siyasətdən kənar olan Saranın necə şübhə altına düşdüyü aydın deyil. Bəlkə də pis adamlar onun kimi qızı olduğunu və hara gedəcəyini bildirdi. Ancaq Sara qovulmadı-cəza kamerasına atıldı, olmazın işgəncələrə məruz qaldı, lakin onun mətanətini heç kim qıra bilmədi.
Həbsxanadan çıxdıqdan sonra Sara, ikinci əri Nikolay Sarayevlə tanış oldu və həyatın yaxşı günlərini yaşayarkən, müharibə başladı. Sarayev müharibədən sağ çıxmadı, amma Allah Saranı xilas etdi, bəlkə də bu qadının taleyi ondan başqa heç kimin edə bilməyəcəyi bir iş görmək üçün yazılmışdı. Mübarizədən sonra Bakıya qayıtdıqdan dərhal sonra atasının yaxşı adını bərpa etməyə başladı. Sara atasının maarifləndirmə, təhsil, mədəniyyət, incəsənət sahəsindəki xidmətlərini təsdiqləyən təpə-təpə sənədlər topladı.

“1955-1957-ci illərdə M.F.Axundov adına İnstitutun oxu salonunda kitabxanaçı işləmişəm. Tağıyevin mütərəqqi fəaliyyətinə dair həqiqətləri bərpa etmək üçün çalışdım. Mənim bu addımım kapitalist kimi qəbul edildi. İnstitut rəhbərliyi, kapitalistin institut divarları içindəki fəaliyyətindən danışmağı dayandırmağın vacibliyi barədə mənə xəbərdarlıq etdi. Lakin inandırma və xəbərdarlıqlara baxmayaraq Tağıyevin fotolarını və fəaliyyətini təsdiqləyən sənədləri göstərərək tələbələrə və işçilərə həqiqətləri danışmağa davam etdim. Bu, rəhbərliklə narazılığa və qarşıdurmaya səbəb oldu və işdən çıxarılmağımın həqiqətidir. Heç bir yerdə iş tapa bilmədim. Bu fikirlər bütün təşkilatlarla yayılmışdı və vəziyyət eyni idi” ,- deyə Sara yazırdı. Uzun illər Bakı dövlət qurumlarının, elmi institutlarının, qəzet redaksiyalarının pilləkənlərində nəhəng portfeli olan yaşlı bir qadını görmək olardı. Təqaüd almırdı və qızının göndərdiyi bütün pullar kağıza, mürəkkəbə, zərflərə xərclənirdi. 2000-ci illərdə Bakıda nəşr olunan “Vışka” qəzetinin baş redaktoru Mədinə Həsənova demişdi: “Mən işə yeni başlayanda, uzun müddət çox gözəl, qalın saçlı, qara paltar geyinmiş hündür boylu artıq yaşa dolmuş bir qadın redaksiyamıza gəlirdi. Əlində müxtəlif sənədlər və sənədlərlə dolu bir portfel olan bu qadın qarşısına çıxan furnalistlərə yalvarıb: Atam haqqında yaz. Niyə onun haqqında yaza bilmirsən, atam Azərbaycan üçün az iş görübmü? Budur, Tretyakovun adı Moskvadakı bir sənət qaleteyyasına verildi. Atamın adını tikdirdiyi obyektlərdən heç olmasa birinə verə bilməzsiz?
Sara atasının yaxşı adını bərpa edə biləcəyinə bir saniyə belə şübhə etmədi. Yalnız gedib soruşmadı, haqlılığını sübüt və Tağıyevi reabilitasiya etməyə imkan verən böyük bir elmi baza yaratdı.
1966-cı ildə Sara Sarayeva SSRİ Elmlər Akademiyası Fəlsəfə İnstitutuna, Asiya və Afrika Xalqları İnstitutuna Tağıyevin fəaliyyəti ilə əlaqəli, Azərbaycan tarixindəki hadisələrə yanaşma ilə bağlı fəlsəfi biliklərin tətbiqi ilə bağlı elmi işlərini təqdim etdi. Yalnız üç il keçdikdən və uzun mübahisələrdən sonra Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası, haminin qızının verdiyi nəticələrlə razılaşdı. Sara 92 yaşında Bakıda vəfat etdi. Bundan bir az əvvəl, 1991-ci ildə yarım əsrlik sürgündən sonra xeyriyyəçi Tağıyevin nəvəsi Safiya Aşqabaddan vətəninə döndü. “Babam çox şanslı bir adam idi. Harda qazsa, orada neft çıxdı. Azərbaycan torpağının ona verdiyi saxavətlə Tağıyev bu yolla aldığı pulu xeyirxah işlərə xərclədi… Həmişə insanlara kömək əlini uzadıb və buna görə də bunu unutmaq mümkün deyil… Bu dünyada yaşamalı və insanlara kömək etməliyik ki, ölümündən sonra şəxsin adı və etdiyi işlər unudulmasın dedi”,-Safiya.
Məşhur babasının çağırışına səs verən, Safiya Tağıyeva 1992-ci ildə aztəminatlı və qaçqınlara maddi yardım etmək üçün Sara Tağıyeva adına sosial Xeyriyyə Fondunu yaratdı…
Bu gün Tağıyevin malikanəsində Azərbaycanın Milli Tarix muzeyi yerləşir. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin həm ölkə tarixində, həm də insanların qəlbində layıqli yer tutması, şübhəsiz ki, qızının böyük bir xidmətidir.
hazırladı : Aybəniz Ağakişiyeva